حیات کریمانه
یکی از مهم نعمت‌های خداوند به بندگانش سبک زندگی اهل بیت (علیهم السلام) و الگویی است که آنان برای ما به ارث گذاشته اند. که متاسفانه گاهی از این نعمت مهم غافل می شویم.
توجه به زندگی معصومین و حجج الهی هم در قرآن آمده است و هم در کلام منجی عالم امام زمان وجود دارد و ایشان در حدیثی حضرت فاطمه (علیها السلام) را الگوی خود معرفی کرده اند و به پیروان خود این نکته را آموزش داده اند که با بررسی و مطالعه سیره اهل بیت(علیهم السلام) می‌توانند سربازان بهتری برای حضرت باشند.
فرزندان بزرگوار امام کاظم که ایران مفتخر به قبور مطهر آنان می باشد یکی از بهترین الگوهایی هستند که انسان می‌تواند از سیره آنان بیاموزد و با تبعیت از آنان تعالی پیدا کند.
نکته مهم در زندگانی این بزرگواران جامع بودن سیره آنان است.
نکات زیادی از امام رضا علیه السلام برای ما به یادگار مانده است.
حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) که یکی از بهترین بانوان جهان و تاریخ بودند و پیرامون فضایل ایشان روایات خاصی نقل شده است.
حضرت احمد بن موسی (علیه السلام) هم مورد احترام و عنایات دو امام معصوم ( امام کاظم و امام رضا (علیهما السلام)) بوده اند.
نکته مهم دیگر امام نبودن حضرت معصومه و حضرت احمد بن موسی (علیهما السلام) هست که نزدیک شدن ما را به سیره این دو بزرگوار آسان تر میکند. زیرا عده‌ای بهانه دور شدن خود را از روش زندگی ائمه ، معصوم بودند آنها اعلام می کنند.
از دیگر نکات مهم سیره این بزرگواران ابعاد مختلف حیات آنان است . روش زندگی اجتماعی ، خانوادگی ، سیاسی ، اخلاقی ، عبادی و … را می‌توان با نگاه به سیره فرزندان امام کاظم(علیه السلام) یافت و به کار گرفت.
این نکته را نباید فراموش کنیم که کسی که می خواهد مطابق با سیره اهل بیت(علیهم‌السلام) زندگی کند، باید تمام تلاش کند تا در همه زمینه ای زندگی اش اهل بیت(علیهم‌السلام) را الگوی خود قرار دهد.
در ادامه به بخشهایی از این حیات طیبه خواهیم پرداخت :
زندگی عبادی
یکی از مسائلی که بسیار مهم است و نباید از آن غافل شد توجه همیشگی به ارتباط با خدا و عبادت است. اینکه بتوانیم واجبات را انجام دهیم و در کنار واجبات مستحبات را هم اضافه کنیم که برکات زیادی در زندگی ما دارد.
هرچند از زندگانی حضرت معصومه (علیها‌السلام) نکات زیادی نقل نشده است اما در همین زمان مختصری که ایشان در قم ساکن بودند خانه ای را برای سکونت انتخاب کردند که امروزه به بیت النور معروف است. این خانه محل عبادت این بانوی بزرگوار بوده است و به همین دلیل به خانه نور ملقب شده است. این اتفاق دلیل بر عبادت فراوان حضرت معصومه(علیها‌السلام) می باشد.
در صلوات خاصه حضرت احمد بن موسی و برادرشان محمد بن موسی (علیهما‌السلام) هم به عابد بودن ایشان تاکید شده است و این صفت نشانه توجه خاص این بزرگواران است.
در سیره امام رضا(علیه السلام) نیز از عبادات ایشان زیاد صحبت شده است تا جایی که ما در زیارت نامه ایشان شهادت می دهیم که ایشان اقامه نماز کردند و اعمال دینی را بهتر از هرکس دیگری انجام می دادند.
امام رضا در حدیث در معرفی امام می فرمایند : امام عابدترین مردم است ( للامام علامات … و اعبد الناس )[1]
نماز اول وقت توصیه همیشگی ایشان بود و سجده‌های طولانی بعد از نماز صبح داشتند. ایشان می فرمودند : شیطان همواره از مومن در حال ترس است تا آن‌گاه که نماز های پنج گانه خویش را در اول وقت به جای آورد.[2]
حضرت اول و وسط و آخر ماه را روزه می‌گرفتند و می‌فرمودند این معادل روزه کل سال است.
امام رضا علیه‌السلام هر صبح و شام و قرآن می خواندند و ایشان به پیروان خود توصیه می کردند برای خانه خود سهمی از قرآن قرار دهید که این کار کارهای خانه را آسان می کند و در خیر و برکت را می گشاید [3]
ایشان مدام ذکر بر لب داشتند ، برای رفع مشکلات دعا می کردند و برای خشکسالی و دفع تهدیدهای مأمون دعا میکردند. [4]
زندگی شخصی
زندگی شخصی فرزندان امام کاظم علیه‌السلام از چند زوایه قابل بررسی است:
در مورد شخصیت این سه بزرگوار در کلام امام کاظم علیه‌السلام فضائل زیادی مطرح شده است.
در مورد حضرت معصومه علیها‌السلام که آمده است امام صادق علیه‌السلام به تولد ایشان بشارت داده‌اند و در روایتی فرمودند خوشا به حال اهل قم که مزار دختری از خاندان اهل بیت علیهم‌السلام در آنجا خواهد بود.
در مورد حضرت احمد بن موسی الکاظم علیه‌السلام نیز آمده است که امام کاظم علیه‌السلام ایشان را خیلی دوست داشتند و به احترام خاصی برای ایشان قائل بودند.
عظمت ایمانی حضرت احمد بن موسی الکاظم علیه‌السلام در زمانی که بدن مطهر ایشان پیدا شد نیز آشکار است .
جنید شیرازی در توصیف بدن مطهر ایشان بعد از گذشت سالیان دراز بعد از شهادت میگوید: هنگامی که حضرت را رویت کردند رنگ مبارک وی برنگشته و هیچ تغییری در بدن آن حضرت دیده نشده و از روی انگشتری وی که عبارت “العزه لله احمدبن موسی” بر آن نقش بود وی را شناختند. [5]
یکی از شاخصه‌های حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام که ایشان را به حضرت عباس علیه‌السلام شبیه می کند شجاعت ایشان است تا جایی که دشمن نمی‌توان به صورت رو در رو با ایشان مقابله کند و مجبور می‌شود با حیله های مختلف ایشان را شهید کند و ایشان مانند علمدار امام حسین، هم به موقع سکوت می کند و هم در زمان مناسب قیام می کند و اینگونه برادر و امام خود را یاری می کند
وجود و بروز این فضایل و صفات نیک در حضرت احمدبن‌موسی علیه‌السلام سبب شده بود که او در میان مردم و در چشم امام کاظم علیه‌السلام از محبوبیت و جایگاهی ممتاز برخوردار باشد، به‌طوری‌که برخی از عنایات ویژه از سوی پدر، شامل حالش شود. جمعی از محدثان و محققان دربارۀ او می‌نویسند: «امام کاظم علیه‌السلام، احمد را دوست می‌داشت، و او را بر سایر فرزندان خود مقدم می‌داشت و مزرعۀ معروف خود در «یسیره» را به او بخشید».[6]
در تأیید این کلام، از قول اسماعیل، دیگر فرزند امام کاظم علیه‌السلام چنین نقل‌شده است:
«روزی پدرم همراه با فرزندانش، به‌سوی برخی از اموالش در مکانی از مدینه بیرون رفت. ما در آن مکان بودیم و همراه با احمدبن‌موسی علیه‌السلام، بیست نفر از ملازمان پدرم حضور داشتند. احمد از چنان قدر و منزلتی برخوردار بود که هرگاه می‌ایستاد، آن گروه نیز می‌ایستادند، و هرگاه می‌نشست، آنان نیز می‌نشستند. با این‌همه، پدرم با چشم خود مراقب او بود و از او غافل نمی‌شد».[7]
تعریف امام معصوم از یک شخص نشانه عظمت آن شخص است. اما اینکه این اشخاص چگونه در زندگی رفتار می کردند و جزئیات زندگی آنان چگونه بوده است در روایات و تاریخ زیاد ذکر نشده است اما از صحبت ها و آنچه در تاریخ بیان شده است این نکته را می‌توان برداشت کرد که این بزرگواران هر لحظه در کنار امام خود و مطیع امام خود بوده اند.
اما در مورد امام رضا علیه‌السلام نکاتی زیادی وجود دارد.
حضرت در جملات مختلف توصیه‌هایی زیادی در مورد زندگی شخصی به پیروان خود داشتند در مورد آداب غذا خوردن ، آداب لباس پوشیدن ، نشاط و سرزندگی و … دارند.
خود حضرت نیز همواره با ظاهری آراسته در میان مردم حضور پیدا می کردند تا جایی که مورد اعتراض صوفیان زاهد نما واقع می‌شدند. [8]
آنچنان حضرت در مسیر حرکت به ایران با اطرافیان خود به خوبی برخورد کردند که کسانی که شناختی از ایشان نداشتند همه دلباخته ایشان شده بودند .
نکته‌ی دیگری که نباید از آن غافل شد در زندگی شخصی این بزرگواران صبر و استقامت آنان است. هر سه در دروان سخت عباسیان بودند و شاهد شدیدترین سخت گیری‌ها در مورد شیعیان بودند. حتی کسانی که احتمال شیعه بودن آنان داده می‌شد در زندگی سختی به سر می بردند . حتما سخت‌ترین شرائط برای کسانی است که هم از نزدیکان امام هستند و هم به دلیل شخصیتشان ، خطر زیادی برای حکومت ظالم و غاصب داشتند.
اینکه در چنین شرائطی این بزرگواران نه تنها عقب نشینی نکردند بلکه در هر زمان متناسب با همان زمان مبارزه کردند و نوع مبارزه را تغییر دادند نکته‌ای هست که نباید فراموش کرد.
یکی از ویژگی های مهم زندگانی این بزرگواران علم آنان است. حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام از کاتب‌های قرآن بوده‌اند که در بعضی از نقل‌ها کتابت هزار جلد قرآن به ایشان نسبت داده شده است که نشانه عنایت حضرت به کتابت قرآن و حتی تربیت افرادی در این موضوع بوده است.
حضرت معصومه علیها‌السلام نیز علاوه بر اینکه خودشان از محدثان و عالمان مدینه بودند در زمان حضور در قم نیز مرجع مراجعات مردم و پاسخگویی به سوالات آنان بوده اند.
یکی از القاب امام رضا علیه‌السلام ، عالم آل محمّد (صلی الله علیه و آله) است. مامون حاکم زیرکی بود و به مباحث علمی بسیار علاقه نشان می داد. او برای اینکه امام را در میان علما شکست دهد ، جلسات علمی متعددی برنامه ریزی می‌کرد و امام را دعوت به بحث علمی می‌کرد. حضرت در همه مباحث با عالمان صحبت میکردند و آنان به عظمت علمی حضرت اعتراف میکردند. مناظره ایشان با بزرگان دین‌های مختلف و رساله پزشکی ایشان از این موارد است.
امام رضا علیه‌السلام در حدیثی می فرمایند : عبادت به روزه و نماز زیاد نیست بلکه به اندیشه زیاد در مورد خداوند است.[9]
نکته آخر اینکه هر سه بزرگوار ، مورد جنگ دشمن قرار گرفتند و شهید شدند. امام رضا علیه‌السلام با سم مأمون که ادعای دوست با حضرت می‌کرد، حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام در جنگ شهید شدند و حضرت معصومه علیها‌السلام در اثر بیماری که در مسیر رسیدن به امام رضا علیه‌السلام اتفاق افتاده بود فوت کردند. البته عده‌ای اعتقاد دارند کاروان حضرت معصومه علیها‌السلام در مسیر رسیدن به امام رضا علیه‌السلام با کاروان لشکریان مامون درگیر شدند و در اثر سم مریض و شهید شدند.
نکته دیگری که باید به آن توجه کرد هیچ گاه مسائل مختلف شخصیت این بزرگواران را تغییر نداد و همواره مدافع حق و مبارز با ظلم بودند.
زندگی خانوادگی
در بررسی سیره و روش زندگی خانوادگی جایگاه فرزندان و احترام امام کاظم علیه‌السلام به حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام و برادر ایشان سید محمد بن موسی الکاظم علیه‌السلام نشانه نوع برخورد خانوادگی این بزرگوران است . به طوری که در صلوات خاصه حضرت آمده است که امام کاظم علیه‌السلام ایشان را دوست داشته است و ایشان را مقدم می داشته است.[10] این یک درس مهم هست که در خانواده تقوا نشانه بزرگی است و اگر شخص متقی است حتی بزرگتر ها هم احترام او را حفظ می کنند.
نکته دیگر جایگاه مادر حضرت احمد بن موسی الکاظم علیه‌السلام است. در میان زنان اولیا الهی بعضی از زنان هم مسیر با حجت خدا نبوده اند. مانند زن حضرت لوط و جعده زن امام حسن علیه‌السلام . بعضی از زنان اما جایگاه رفیعی داشته‌اند تا جایی که در شرائط بسیار سخت پشتیبان حجت خدا بوده‌اند مانند حضرت ام احمد مادر بزرگوار حضرت احمد بن موسی الکاظم علیهما‌السلام. در شرائط سخت دوران هارون الرشید و شرائط تقیه که به کمتر کسی می‌شد اعتماد کرد ، امام کاظم علیه‌السلام ودیعه‌ها (امانت‌های) امامت رابه دست این بانوی بزرگوار می‌دهند و ایشان هم وظیفه انتقال این امانت‌ها به امام بعدی را به بهترین وجه انجام می‌دهند. حضرت ام احمد علیها‌السلام اگرچه مادر امام معصوم نبوده اند اما فرزندی را تربیت می‌کنند که مانند حضرت اباالفضل علیه‌السلام ، یار خاص امام زمان خود باشد.
اینگونه تربیت کردن در شرائطی که فضای حسادت مهیا می‌باشد نشانه عظمت شخصیت ام احمد علیها‌السلام و نقش مادر در تربیت فرزند و فهم جایگاه ولایت است. طبق تاریخ، مردم مدینه با حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام به عنوان امام بیعت کردند و اگر شخصیت با عظمت حضرت ام احمد علیها‌السلام ، مانند بسیاری دیگر از یاران امام کاظم علیه‌السلام به طمع دنیا ، سکوت می‌کرد و وظیفه خود را در مورد امام رضا علیه‌السلام انجام نمی‌داد ، شرائط برای امام رضا علیه‌السلام سخت‌تر می‌شد.
نکته دیگر در کلام امام رضا علیه‌السلام نکات فراوانی در مورد خانواده وجود دارد.
ایشان احترام به پدر و مادر را واجب می‌دانستند و می‌فرمودند کسی که ایمانش برتر از دیگران است ، اخلاقش نیکوتر و به خانواده‌اش مهربان‌تر است و من نسبت به خانواده خود ، مهربان تر هستم.[11]
حضرت به نقل از جدّ خود امیرالمومنین علیه‌السلام می‌فرمایند : روزی حضرت برای مهمانی دعوت شدند. حضرت برای حضور سه شرط قرار دادند. اول اینکه از بیرون غذا تهیه نکنی و آنچه داری در خانه دریغ نکنی و خانواده‌ات را به زحمت نیندازی.[12]
ایشان همانطور که به خانواده بسیار توصیه میکردند ، اگر از بستگانشان کسی از ایمان دور می شد با او برخورد میکردند مانند برخورد ایشان با برادرشان زید. ایشان زید را توبیخ میکردند و حتی جواب او ندادند و فرمودند : تا زمان که در اطاعت خدا هستی برادر من هست و هرگاه خدا را معصیت کنی بین من تو برادری نیست.
زندگی سیاسی
یکی از غفلت‌های شیعیان و نقشه‌های دشمن دور شدن از سیره سیاسی اهل بیت علیهم‌السلام است. طبق زیارت جامعه کبیره ائمه سیاسیون امّت هستند. حرکت و هدایت جامعه در مسائل مختلف ، سیاست است و این یکی از رسالت های مهم ائمه است. در زمان امام رضا علیه‌السلام شرائط سیاسی جهان اسلام بسیار پیچیده و حساس است . در چنین شرائطی وظیفه شیعیان توجه خاص به سیره ائمه و امام رضا علیهم‌السلام بسیار مهم است.
در زمان امام رضا علیه‌السلام شیوه حکومت در مقابله با امام تغییر کرد و دوران خشونت و سختگیری هارون الرشید تبدیل شد به دوران لبخند و ابراز محبت مامون عباسی . درحالی که دشمنی تغییر نکرده است.
در چنین شرائطی امام رضا علیه‌السلام علارغم مخالفت و سرباز زدن از قبول ولایت عهدی ، مجبور به پذیرش این سِمَت شدند. البته با تدبیر خاص حضرت و باز کردن فضا جهت فعالیت شیعیان ، مامون عباسی نتوانست حضور حضرت را تحمل کند و ایشان را به شهادت رساند.
مشکل بزرگی که در آن شرائط وجود دارد ، یکدست نبودن موضع شیعیان است. بعضی که جایگاه امام را به درستی درک نکرده بودند ، از این تصمیم حضرت ناراحت شده و اعتراضاتی را نسبت به حضرت اعلام کردند. در چنین شرائطی حرکت حضرت احمد بن موسی و حضرت معصومه علیهما‌السلام در دفاع از امام رضا علیه‌السلام بهترین درس برای شیعیان در طول تاریخ است.
حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام شخصیت ممتاز مدینه بودند. مردم مدینه بعد از شهادت امام کاظم علیه السلام به دلیل پیچیدگی زمان و مقام بالای ایشان ، جمع شدند تا با ایشان بیعت کنند. این اتفاقی است که خطر بزرگی برای جهان اسلام بود و بعضی از فرقه های اسلامی در چنین شرائطی شکل گرفته اند . اما با تدبیر حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام جلوی چنین اتفاقی گرفته شد. حضرت جمعیت را با سخنرانی نسبت به جایگاه و مقام امام رضا علیه‌السلام مطلع کردند و خودشان نیز با آنان همراه شدند و با امام رضا علیه‌السلام بیعت کردند.
به همین دلیل بود که حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام ملقب به امین ولایت شدند و امام رضا علیه‌السلام در حق ایشان دعا کردند. در پی این اقدام احمد بن موسی علیه‌السلام ، امام رضا علیه‌السلام برای او دعا کرد و فرمود: همچنان‌‌‌‌‌که حق را پنهان و ضایع نگذاشتی، خداوند در دنیا و آخرت، تو را ضایع نگذارد.[13]
در مواردی که انسان مخصوصا در امور سیاسی دچار سردرگمی می‌شود بهترین کار توجه داشتن به دستورات حجت خدا است . در مرحله بعد دفاع و همراهی با ولی خداست.
حضرت معصومه علیها‌السلام با حرکت خود به سمت ایران در مناطق مختلف روایات ولایت اهل بیت علیهم‌السلام مانند حدیث غدیر را مطرح کردند و بااین کار هم جایگاه امام رضا علیه‌السلام تبیین شد و هم مردم نسبت به غصب ولایت آگاه شدند.
حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام هم با حرکت به سمت مرو، موضع خود را نسبت به اطاعت و همراهی امام رضا علیه‌السلام به همه اعلام کردند. در شرائطی که خیلی از افراد به دلیل بی بصیرتی از کنار امام رضا علیه‌السلام دور شدند ، حضرت احمدبن موسی علیه‌السلام که شخصیت با عظمت مدینه بودند با حرکت خود به سمت مرو بار دیگر موضع خود را در برابر طاغوتیان اعلام کردند.
نکته دیگری استفاده حضرت رضا علیه‌السلام از تهدید هاست . طبق نقل هایی که وجود دارد حضرت در زمان خروج از مدینه و مسیر رسیدن به مرو ( ایران ) بارها صحبت از شهادت خودشان دراین مسیر کردند . یکی از این موارد دیدار با فرزدق شاعر است که اشعار او را با بیتی در مورد شهادت خودشان تکمیل کردند.
با این وجود حضرت از هر فرصتی استفاده کردند و عظمت امامت و تشیع را به همه معرفی کردند. نماز باران و عید فطر به روش پیامبر(ص)، پیروزی در مناظرات مختلف ، ضرب سکه و … مواردی است که حضرت در دوران سخت ولایتعهدی انجام دادند تا شیعیان از شرائط سخت حکومت بنی عباس کمی خارج شوند.
برنامه دیگر در مبارزه سیاسی رسوا کردن چهره‌ی مامون و حکومت بنی‌عباس بود. حضرت در موارد مختلف نقشه های مخفیانه بنی‌عباس در نابودی شیعیان را به اطرافیان و یاران خود تذکر می دادند.
زندگی اقتصادی
اقتصاد همواره از موضوعات مهم زندگی انسان‌ها بوده است. سیره‌ی اقتصادی اهل بیتی متاسفانه کمتر مطرح شده است و گاهی بعضی فکر می‌کنند که اسلام در این موضوع برنامه ای نداشته است.
در سیره‌ی حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام آمده است که ایشان صدها غلام را آزاد کرده اند. این نشانه ثروت زیاد حضرت است. ثروتی که در زندگانی همه ائمه وجود دارد و خرج فقرا می‌شود. این سیره برگرفته از سیره امام علی علیه‌السلام است که از ثروتمندان زمان خود بودند ، اما تمامی ثروت های خود خرج جهان اسلام میکردند.
امام رضا علیه‌السلام نیز در در توصیه‌هایشان در مورد دستورات اقتصادی نکات فراوانی را بیان کرده اند.
ایشان در مورد هدیه دادن و صدقه دادن توصیه های فراوانی داشتند و اجر زیادی برای تلاش برای معاش خانواده بیان میکردند.[14]
ایشان توصیه میکردند که مردم بخل نورزند و کسی که نعمت به او داده شده است به خانواده‌اش رسیدگی کند.
اخلاق اجتماعی
از کلام امام رضا علیه‌السلام نکات فراوانی در مورد اخلاق اجتماعی بیان کرده‌اند چنان که شیخ صدوق به نقل از ابراهیم بن عباس درباره معاشرت امام رضا علیه‌السلام با مردم می گوید :
هیچگاه ندیدم سخن دیگران را قطع کند ، او ندیدم قهقهه کند بلکه خنده او تبسم بود.
هرگز درخواست کسی را که از عهده انجام آن بر می آمد ، رد نمی‌کرد.
ایشان می‌فرمودند محبت با مردم نصف عقل است [15]
در پایان این نکته را باید تذکر داد که توصیه به زیارات اهل بیت علیهم‌السلام مخصوصا فرزندان امام کاظم علیه‌السلام در ایران ، برکات زیادی دارد و یکی از این برکات ، آشنایی با سیره این بزرگواران است.
در سال ۱۳۸۷ مقام معظم رهبری حرم حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام را سومین حرم اهل بیت علیهم‌السلام در ایران معرفی کردند. مردم زیادی از نقاط مختلف ایران و جهان برای زیارت و بازدید از این حرم مقدس عازم شیراز می شوند. متاسفانه برای مقابله با آشنایی مردم با حضرات معصومین داعشیان جنایتکار با حمله به حرم مطهر حضرت احمد بن موسی ( شاهچراغ ) علیه‌السلام سعی کردند مردم را از زیارت این حرم شریف دور کنند. اما عنایت و لطف حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام و دعای خاص امام رضا علیه‌السلام برای ایشان ، مانع از دور شدن مردم از حرم شد و حرم حضرت احمد بن موسی علیه‌السلام مانند حرم خواهر بزرگوارشان و امام رضا علیهما‌السلام همواره مقصد دلدادگان اهل بیت علیهم‌السلام بوده است و همواره در مناسبت‌های مختلف این بقعه شریف میزبان گروه‌های مختلف و قشرهای گوناگون مردم از کودک تا کهنسال می باشد.
پاورقی:
[1] عیون اخبار الرضا ج 1ص 213
[2] (لا یزالُ الشَّیطانُ ذَعِراً مِنَ الْمُؤمِنِ ما حافَظَ عَلَی الصَّلَواتِ الْخَمْسِ فَاِذا ضَیعَهُنَّ تَجَرَّأ عَلَیهِ وَ اَوقَعَهُ فِی الْعَظائِمِ ) وسائل الشّیعه، جلد٦، صفحه‌ی٤٢٣
[3] امام علی بن موسی الرضا ص ۴۱
[4] امام علی بن موسی الرضا ص ۴۲
[5] شدالازار صص ۲۸۹-۲۹۰
[6]. شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۴؛ محمدبن‌علی اردبیلی، جامع الرواة، ج۱، ص۷۲؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۴۸، ص۲۸۷.
[7]. شیخ مفید، الارشاد، ج۲، ص۲۴۵.
[8] امام علی بن موسی الرضا ص ۵۱
[9] الإمامُ الرِّضا عليه السلام : ليسَ العِبادَةُ كثرَةَ الصلاةِ و الصومِ ، إنّما العِبادَةُ التَّفكُّرُ في أمرِ اللّه ِ [الكافي : 2/55/4.]
[10] و کانَ أُبُوهُ عَلَیهِ السَّلامُ یُحِبُّهُ وَ یُقَدِّمُهُ
[11] قَالَ رَسُولُ اللَّه (ص): أَحْسَنُ النَّاسِ إِیمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً وَ أَلْطَفُهُمْ بِأَهْلِهِ وَ أَنَا أَلْطَفُکمْ بِأَهْلِی؛(عیون اخبارالرضا: ج2، ص 38)
[12] بحارالانوار ، ج ۲۷ ، ص ۲۵۵ ، به نقل از عيون الاخبار الرضا عليه السلام.
[13]. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار، ج۴۸، ص۳۰۸.
[14] تحف العقول، صفحه 808
[15] اَلتَّوَدُّدُ إِلَى اَلنَّاسِ نِصْفُ اَلْعَقْلِ | تحف العقول عن آل الرسول صلی ال، ج 2، ص 443
